اختصاصی حکایت گیلان |طاهره وارسته نویدی*

یکی از ویژگی­‌های اصلی و تخریبگر اعتیاد به مواد مخدر این است که فرد به­‌رغم آگاهی از پیامدهای مضر به مصرف مواد همچنان تاکید و سماجت به مصرف مواد و ادامه به آن دارد. از منظر علوم رفتاری، اعتیاد پیامدی مخرب در مدیریت فردی و سوق به دام تصمیمات اشتباه است که باعث می‌­شود فرد به سمت رفتارهای پر خطر گرایش داشته و بدون داشتن کنترل لازم بر رفتارهای خویش و گاهاً بدون تمایل و از سر اجبار به این رفتارها ادامه دهد. منتها اینکه چرا توانایی تصمیم­گیری مناسب از نظر پاتولوژیک این افراد مختل می‌­شود؛ و مختل شدن فرایند تصمیم گیری عاملی برای پیش­بینی این نکته است که آیا فرد می­‌تواند ظرفیت بهبود انتخاب­‌های خود را حفظ کند یا خیر؟

۱۰ دلیل برای اینکه افراد معتاد مصرف مواد ادامه می­‌دهند.

آسیب‌­پذیری ژنتیکی در افراد معتاد

چرا فقط بعضی از افراد معتاد می­‌شوند و معتاد می­‌مانند؟ شواهد نشان می­‌دهد که عامل ژنتیک در بروز اعتیاد نقش دارد. برای مثال، از تحقیق روی افراد دو قلو و کسانی ­که به فرزندخواندگی پذیرفته شد‌ه‌­اند چنین برمی‌­آید که حدود نیمی از آسیب‌­پذیر بودن فرد دربرابر الکل ارثی است. به علاوه، مصرف زیاد الکل تغییرات جدی در مغز ایجاد می­‌کند. که توان تصمیم گیری مطلوب را از فرد می گیرد.

خوددرمانی از دلایل مطرح در اعتیاد

وقتی در اثر شرایط غیرقابل تحمل زندگی (تراژدی) از نظر عاطفی رنج می­‌بریم، اعتیاد و مصرف مواد راه حلی سریع برای درمان رضایت­‌بخش و روشی فوری برای گریز از درد و رنج است . مثلا، الکل باعث می‌­شود آرام شویم و نگرانی­‌هایمان را فراموش کنیم. متاسفانه، مغز کسی که زیاد الکل می‌­نوشد به مرور زمان به مصرف مداوم عادت می‌­کند و اضطراب و کج­‌خلقی را به همراه می‌­آورد. بنابراین، فرد به­‌ جای این­که برای پیدا کردن حس خوب الکل بنوشد، می­‌نوشد تا حالت عادی پیدا کند.

کمبود پاداش‌­های جایگزین بر اثر اعتیاد به مواد مخدر

عدم وجود پاداش‌­های جایگزین، به جز مواد، تاحدی نیاز به مصرف مواد را توضیح می‌­دهد. پرفسور هارت (۲۰۱۳) می‌­گوید اگر در محله‌­ی فقیر زندگی می‌کنید که امکانات زیادی برایتان فراهم نیست، تداوم مصرف مواد برای به ­دست آوردن لذت موقت تا انداز‌ه‌­ای منطقی است. امروزه تحقیقات نشان می‌دهد اگر پاداش‌­های جایگزین برای افراد معتاد که قبلا از این مزیت برخوردار نبودند فراهم شود، می­‌توان در ترک مواد به نتایج بهتر دست یافت. بنابراین، شرایط محیطی در درمان اعتیاد و پیشگیری از مصرف مجدد نقش مهمی ایفا می‌­کند.

اختلال نگرش و بینش در افراد معتاد

سوء مصرف مواد باعث بروز اختلال در خودآگاهی فرد (عملکرد غیرطبیعی کورتکس اینسولار) می­‌شود. اکثر افراد درگیر سوء مصرف مواد خطاهای شناختی نا کار آمدی نسبت به خویش و خانواده و همچنین جامعه دارند. این افراد از پذیرش خویش ناتوان هستند و به دنبال شخصیتی داستانی رویاهای خویش اند. عدم آگاهی از شرایط موجود و وضعیت خود را به شکل انکار شدت اعتیاد و عدم نیاز به درمان نشان می­‌دهد . به­ طور مثال، تنها درصد کمی از افراد مصرف کننده به مشکل خود اعتراف می­‌کنند. این یکی از دلایلی است که نشان می‌­دهد چرا بعضی از افراد حتی وقتی متوجه می‌­شوند اعتیاد زندگی­شان را بر باد داده باز هم به مصرف آن ادامه می‌­دهند. تحقیقات نشان می‌دهد پذیرش و مراقبه یکی از رویکردهای مهم برای بهبود آگاهی و کنترل بازدارنده است

رابطه­‌ی توام با عشق و تنفر با مواد و اعتیاد

فرد در اثر مصرف مزمن مواد نمی­‌تواند بین نقش مواد به­ عنوان پاداش و لذت واقعی آن تفکیک قائل شود. میل شدید به مواد مخدر در افراد معتاد لزوما با لذت مصرف همراه نیست. بنابراین، حتی بعد از این­که مواد دیگر لذتی برای فرد به همراه نمی‌­آورد، فرد معتاد هنوز میل شدیدی به مصرف دارد. حتی وقتی مواد مخدر دیگر لذت بخش نیست، معتاد به دنبال آن می­‌گردد.

جذابیت مرگبار مصرف مواد

تمایل فرد برای توجه فوری و رفتن سراغ محرک در محیطی که به مصرف مواد مربوط است، سوگیری توجه به محرک مواد مخدر نام دارد. نتایج نشان می­‌دهد با استفاده از سوگیری توجه می­‌توان مصرف مجدد بعد از درمان را در معتادان پیش­بینی نمود . با این وجود، روش­‌هایی برای کاهش تاثیر آن وجود دارد که ساده‌­ترین آن اجتناب از قرار گرفتن در معرض شرایط یا محرک­‌هایی است که به مصرف مواد مربوط می‌­شود.

لغزش در دام اعتیاد

مارلات، روان­شناس اعتیاد (۲۰۰۵)، برای اشاره به شرایطی که فرد معتاد در آن بیشتر از قبل شروع به افراط در مصرف مواد می‌­کند، از اصطلاح اثر پرهیزشکنی (AVE) استفاده می‌­کند. معتاد در این حالت کاملا احساس خودباختگی دارد. مثلا، «فقط یه نخ سیگار» تبدیل به نصف پاکت و «فقط یه گیلاس» تبدیل به نوشیدن کل بطری می­‌شود. سوگیری زمانی رخ می‌­دهد که فرد مصرف مجدد را انحراف از تعهد خود بر سر پرهیز کامل از مواد بداند.

پاداش فوری مواد مخدر در نظر افراد معتاد بیش از اندازه ارزش پیدا می‌کند

تمایل برای جستجوی لذت‌­های آنی به­ قیمت از دست دادن دستاوردهای بلند مدت ، تکانشگری نام دارد. تداوم مصرف در فرد معتاد حاکی از غلبه‌­ی این نظام بر فرایند تامل است. بنابراین، اتفاقاتی که زودتر رخ می­‌دهد (مثلا مصرف آنی مواد درمقابل پیامدهای بعدی آن) بیشتر روی فرایند تصمیم­گیری تاثیر می­‌گذارد. به­ علاوه، از تحقیقات چنین برمی­‌آید که سوء مصرف الکل یا مواد مخدر توانایی تعمق را، که مسئول طیف گسترده‌­ای از کنترل را (شامل خودداری، تقویت تمرکز و برنامه‌­ریزی) است، مختل می‌­سازد .

استرس بر اثر اعتیاد

میان استرس مزمن و انگیزه برای سوء مصرف مواد پیوند محکمی وجود دارد. برای مثال، تحقیقات نشان می‌­دهد تجارب منفی در کودکی، مانند خشونت فیزیکی و جنسی، نادیده گرفته شدن، خشونت خانگی و مشکلات خانوادگی خطر بروز اعتیاد را بالا می‌­برد. فردی که از استرس شدید عاطفی رنج می­‌برد، کنترل تصمیم­گیری را از دست می­‌دهد و نمی­‌تواند چشمش را به روی پاداش فوری مواد فرو ببندد. به­ علاوه، فقر یا داشتن منابع اندک نیز ذاتا استرس‌­آور است و منجر به پریشانی عاطفی و درنتیجه مصرف مواد می­‌شود.

سوگیری تجسمی افراد معتاد

زمانی که فرد «نشئه» باشد، نمی­‌تواند رفتار خود هنگام «خمار» بودن را پیش­بینی کند. اصطلاحا به این وضعیت سوگیری تجسمی می­‌گویند. منشا این رفتار از این­جاست که فرد معمولا یادش نمی­‌آید قبلا چقدر میل به مواد داشته است. عدم توانایی فرد برای به­ خاطر آوردن یا درک عذاب و ناراحتی خماری توضیحی است برای این نکته که چرا توانایی خود برای مقاومت دربرابر خماری را زیاد می­‌بیند. چالش کسی که قبلا اعتیاد داشته این است که خاطرات خماری را زنده نگه دارد و بداند چقدر ناخوشایند و قدرتمند است.

سخن پایانی

باتوجه به تجارب درمانی اینجانب در مراکز ترک اعتیاد و همچنین در طول مدت ضیانت به این نتیجه رسیده ام که اعتیاد به مصرف مواد مخدر فرایند تصمیم­گیری را مختل می­‌سازد؛ و حتی تصمیمات ساده زندگی این افراد نیز در گرو و اولویت مواد مخدر می باشد.  به ­طوری که فرد بیش از اندازه برای لذت مواد ارزش قائل می­‌شود، خطرات آن را اندک می­‌شمارد و نمی­‌تواند از اشتباهات گذشته درس بگیرد. و تا مدتهای مدیدی پس از ترک نیز توانایی انتخاب و تصمیم گیری مطلوب در امور زندگی شخصی خود را نخواهند داشت. بنابراین، بهتر است به اعتیاد به چشم یک بیماری مزمن، مانند بیماری قلبی یا دیابت، بنگریم نه فساد اخلاقی. یعنی اکثر معتادان به درمان بلندمدت نیاز دارند و اگر حین درمان فرد مجددا سراغ مواد برگشت، طبیعی است. بنابراین، مصرف مجدد صرفا از موانع قابل پیش­بینی است و به معنی شکست درمان نیست. درمان اعتیاد نیازمند آگاهی کامل جامعه از نحوه برخورد با افراد مصرف کننده و طول درمان بلند مدت می باشد.

*کارشناس ارشد روانشناسی

دبیر انجمن صنفی روانشناسان درمانگر اعتیاد استان گیلان

مدیرعامل موسسه خیریه حامیان تجلی مهر خورشید