حکایت گیلان | محمد صالح زاده_ هفتاد و دو سال از آغاز نامگذاری این روز، توسط پرفسور کارلوس ماریو دلا پائولرا در دانشگاه بوینوس آیرس آرژانتین میگذرد. هشتم نوامبر سال ۱۹۴۹ استاد بزرگ دانشگاه آرژانتین همزمان با افتتاح انستیتو مطالعات مسائل شهرسازی دانشگاه این روز را تحت عنوان (روز جهانی شهرسازی) (world town planning day) به جامعه شهرسازی بین الملل شناساند.

نهادینه‌سازی نقش ماموریت‌های شهرسازی در جامعه و کمک به ایجاد جوامعی بهتر از طریق پیشبرد و بالابردن علاقه به مباحث شهرسازی در میان عامه مردم و متخصصان در مقیاس‌های محلی، ملی و بین المللی جز اهداف این انتخاب و نامگذاری شمرده شده است.
هفتاد و دو سال از آن روز میگذرد؛ در ادبیات شهرسازی جهان تحولات گسترده ای، در حوزه تئوری و نیز در الگوهای اجرایی شهرسازی و پروژه های شهری ایجاد شده است، اما در ایران به دلایل مختلف از جمله؛بستر قانونی و ساختار غیرمنعطف نظام برنامه ریزی، شاهد تحولات آنچنان چشم گیری نبوده ایم.

هفتاد و دو سال پیش در ایران، اواخر دهه بیست خورشیدی سپری میشد،در واقع ایرانِ هشتم نوامبر ۱۹۴۹ میلادی برابر است با هفدهم آبان ۱۳۲۸ خورشیدی. آن زمان حکومت پهلوی در راس کشور قرار داشت، ۸ سالی از ترک کشور توسط رضا خان میگذشت،رضا قزاق حکومت را به پسر سپرده و کشور را ترک نموده بود.
ایران آن زمان بعد از فروپاشی قاجار و طعم مشروطیت تقریبا دو دهه نوگرایی آمرانه ای را از سر گذرانده بود، و با جریان تجدد گرایی افراطی توسط حکومت پهلوی اول روبه رو شده بود، این تجدد گرایی تقلیدی از اروپا تغییرات وسیعی در زندگی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری، اقتصادی، کالبدی،فضایی و شهری مردم در سراسر کشور نهاده بود.

پیشبرد و بالابردن علاقه به مباحث شهرسازی در میان عامه مردم

در بخش اهداف نامگذاری این روز به عنوان روز جهانی شهرسازی، هدفی بیش از اهداف دیگر ارجحیت آن هنوز پس از هفتاد و دو سال حس میشود؛ اینکه در هفتاد و دو سال قبل تاکید دارند به؛ "پیشبرد و بالا بردن علاقه به مباحث شهرسازی در میان عامه مردم و متخصصان"، قطعا این موضوع به خودی خود باید به آن پرداخت و سیاستی ارائه گردد، که بتوان آن را در مقیاس وسیعی از جوامع گسترده ساخت.
هرچه در اروپا، آمریکای شمالی و جنوبی و دیگر نواحی کره خاکی پیشرفت هایی در این علم، فن و هنر رخ داده، اما هنوز در ایران آنطور که باید به آن پرداخت نشده و از آن بهره نبرده ایم. هرچند در دوره های مختلف این هفتاد و دو سال چه بسا قبل از آن هم در کشور انواع و اقسام طرح های شهری و توسعه شهری و به طور عام کلمه اقدامات شهرسازانه تا حدودی رخ داده، به روایتی کشور طعم شهرسازی را چشیده اما باز هم از آن بئس جهانی و اصولی با فاصله عقب مانده ایم.

بزرگداشت روز جهانی شهرسازی در ایران

در ایران از سال ۱۳۸۳ بزرگداشت روز جهانی شهرسازی در قالب یک نشست تخصصی تحت عنوان رویکردهای نوین در عرصه شهرسازی ایران و جهان آغاز شد، بعد از سال۸۳، در مهر ماه ۱۳۸۴ توسط هیات مدیره جامعه مهندسان شهرساز پیشنهاد بزرگداشت دائمی روز جهانی شهرسازی به مرکزیت جامعه مهندسان شهرساز داده شد. که این رویداد تا اکنون هر ساله توسط دبیرخانه دائمی و ملی برگزار میشود.هرسال شعاری توسط دبیرخانه انتخاب میشود، تا محوریت صحبت و بحث ها توسط مهمانان و سخنرانان که از اساتید و متخصصین شهرسازی کشور محسوب می شوند، بر اساس همان شعار باشد. در سال گذشته دبیرخانه شعار (شهرسازی، سلامت عمومی و شهر سازگار با بیماری های پاندمیک) را انتخاب نمود.

هجدهمین بزرگداشت

هجدهمین بزرگداشت که در سال جاری به تاریخ ۱۷ آبان ۱۴۰۰ برگذار میشود گویا قرار بود بازهم شعار و بحث مطرح موضوع (کرونا و شهرسازی) باشد، اما این شعار با مطالبه گری برخی از کنشگران شهری و دانش آموختگان که از میان آنها نمیتوان تلاش های سرسختانه مهندس میلاد مبارکی نوین (مدیریت شهرسازی نوین) را فراموش نمود. وی از فارغ تحصیلان این رشته است که در حال حاضر به تدریس و مشاوره آزمون کنکور و همچنین نظام مهندسی میپردازد،و همچنین یکی از پربازدید ترین پایگاه های خبری شهرسازی و معماری و تولید محتوا در موضوع شهرسازی را اداره میکند.

هجدهمین بزرگداشت روز جهانی شهرسازی در ۱۷ آبان ۱۴۰۰ ساعت ۱۸ الی ۲۰ به صورت مجازی برگزار خواهد شد. متخصصان، دانش آموختگان،فعالین حوزه شهر و علاقمندان نیز میتوانند توسط لینک ورودی که دبیرخانه اعلام داشته در این مراسم حضور یابند. هجدهمین بزرگداشت با شعار (شهرسازی؛ سکونت پایدار: اشتغال حرفه مندان) به بحث در این موضوع میپردازد. برای اولین بار در تاریخ جامعه مهندسان شهرساز و دبیرخانه دائمی به بحث اشتغال این حوزه میپردازد، این موضوع برای اولین بار جز شعار اصلی و مرکزیت بحث خواهد بود،که با پیگیری نسل جدید شهرسازان کشور انجام گرفت.

امیدواریم این مطالبه نویدی باشد برای اینکه جامعه جوان شهرسازی کشور را کنار هم با اتحاد قرار دهد که بتوانند به آن جایگاه اصلی خود برسند. و در رشد و اعتلای شهرسازی کشور گامی نو برداشته شود. باید بدانیم هیچ موضوعی بدون اتحاد و همدلی میسر نخواهد بود، ما نسل جدید شهرسازان باید بتوانیم فرصت های از دست رفته را مجدد احیا نماییم. و این راه همچنان ادامه داشته باشد.

نما و ظاهر محیط بر ساکنان محیط تاثیر میگذارد

دربسط و بکارگیری معیارهای مربوط به نما و ظاهر شهر مشکلات دیرینه ای وجود دارد. درک محیط نه تنها وابسته به فرم مرئی مظاهر شهر و ماهیت ذات و عینی آن است. بلکه به طبیعت مشاهده گر ، تاریخچه زندگی وی، نیازها و مقاصد او و نیز محیط اجتماعی وی بستگی دارد.

شهرسازان چه در مقام سیاستمدار باشند، چه در مقام مدیر و کارشناس در معرض اتخاذ تصمیماتی قرار می گیرند، که عملیاتی شدن آنها، زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
شهر ساخته و پرداخته اندیشه بشری و محصول تفکر اوست و از این رو، شهر در جوامع مختلف سیما و منظری متفاوت را به نمایش می گذارد. در واقع یک شی واحد را دو شخص از دو طبقه اجتماعی مختلف ممکن است به دو صورت متفاوت مشاهده کنند. شهرها نیز چنین خصلتی دارند ، چنان که در هرجامعه ای شهرها ، سیما و منظر خاصه خود را به نمایش خواهند گذاشت.

براین اساس، الگوهایی که برای ساماندهی و برنامه ریزی شهرها تدوین می شود، نمی تواند معیاری کاملا استاندارد برای تمام شهرها با شرایط متفاوت فرهنگی و ویژگی طبیعی، ارایه دهد. پیچیدگی هر یک از این عوامل خود موجد پیچیدگی شهر به عنوان تبلور فضایی آنها بوده است. مطمئنا سازمان دادن و نظم بخشیدن به شهر و چگونگی رشد و تحول آن نیازمند موضوع شناسی شهر و مسایل شهری و سپس برنامه ریزی برای آن می باشد. علی رغم همه ی تمهیداتی که در عناوین طرح ها و محتویات آن ها صورت گرفته، این طرح ها در دست یابی به اهداف خود ناموفق بوده اند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که ضعف ساختاری مدیریت شهری، عدم سلسله مراتب در نحوه تصمیم گیری و اجرا، بها ندادن به مشارکت مردم در برنامه ریزی های ملی- منطقه ای، مهیا نبودن زمینه های مالی اجرای طرح ها، عدم توجه به امکانات و موانع مالی و اعتباری مورد نیاز برای اجرای طرح ها و عدم توجه کافی به واقعیت ها، در تهیه طرح ها با ناکارآمدی آن ارتباط متقابل وجود دارد.

حیات و هویت شهرها ارتباط مستقیمی به اصول،ارزش ها و معیار های طرح های توسعه شهری دارد. وضعیت آشفته ی کنونی شهرهای ما در عدم تحقق طرح های توسعه شهری (جامع-تفصیلی) به وجود آمده اند.
علی رغم همه تمهیدات و رعایت اصول و ضوابطی که در تهیه طرح ها و تنظیم محتویات آنها صورت گرفته است، اما بسیاری از این طرح ها در شهرهای کشور در دستیابی به اهداف خود ناموفق بوده اند. مهم ترین دلیل عدم تحقق طرح های جامع و تفصیلی را میتوان در گروه کلی ضعف و کاستی های (نظام برنامه ریزی) و محتوای طرح ها دسته بندی نمود‌‌.

از معضلات مهمی که در شهرسازی کشور ما موجب ضعف ساختاری و عدم موفقیت طرح های توسعه شهری شده است ؛ نبود طرح های آمایش سرزمین در مقیاس کشوری و ضعف ساختاری مدیریت شهری و فقدان مدیریت یکپارچه به منظور برنامه ریزی، تهیه طرح ها و تامین منابع مالی مورد نیاز برای اجرای آنها ، طولانی بودن مدت زمان بررسی و تصویب طرح ها تا ابلاغ آنها به نهادهای اجرایی ، عدم انطباق میزان اعتبارات اختصاص یافته با ماهیت و سطوح طرح ها و به تبع آن کمبود اعتبارات در فرایند اجرای طرح، فقدان هماهنگی بین نهادهای دخیل در برنامه ریزی و اجرای طرح ها ، روند برنامه ریزی متمرکز از بالا به پایین در نظام برنامه ریزی کشور و فقدان مبانی نظری منسجم در خصوص نحوه و چارچوب برنامه ریزی مشارکتی که منجر به حذف مردم و نهادهای محلی از فرایند برنامه ریزی و اجرای طرح ها و در نهایت ایجاد احساس عدم تعلق در آنها ، مشکلات محتوایی طرح های جامع و تفصیلی ، عدم توجه کافی به واقعیت ها و ارائه طرح ها در یک فضای آرمانی و بدون در نظر گرفتن اقتضائات جغرافیایی ،کالبدی ، اجتماعی و اقتصادی ، فرهنگی و فضایی ، فقدان نظام نظارت بر تهیه و اجرای طرح ، وجود قوانین و مقررات متعدد و بعضا متناقض در اجرای طرح ها .

نکته مهم دیگری که در اجرای طرح های توسعه شهری حایز اهمیت است؛ روش شناسی تهیه طرح ها نیز از مشکلاتی است که بر این اساس ؛ در مرحله شرح خدمات از مشاور خواسته می‌شود بر اساس شناخت و پیش‌بینی انبوهی از شاخص‌ها، مثل وضعیت تولید در بخش‌های مختلف اقتصـــادی، خــدمات، جمعیت، فعالیت و سایر موارد، به برآورد نتایج بپردازد، نتیجه اینکه گروه تهیه‌کننده طرح بعد از انجام مطالعات تفصیلی در مورد وضع موجود شهرها، بدون امکان قطعیت در پیش‌بینی‌ها به تهیه نقشه کاربری اراضی بر مبنای سقف جمعیتی و اشتغال در بخش‌های مختلف می‌پردازد.

نکته دیگری که در تهیه طرح‌های توسعه شهری مورد بی‌توجهی قرار گرفته، طراحی شهری است، مشکلات فراوانی در شهرها به دلیل نبود توجه لازم به مبحث طراحی شهری وجود دارد که نیازمند راهکارهای اساسی است.

تهیه طرح‌های توسعه برای شهرهای مختلف بر اساس قراردادهای همسان، انجام مطالعات مفصل و پراکنده و بی‌ارتباط با پیشنهادهای طرح، زمان‌بر شدن روند تهیه طرح‌ها و بی‌ارزش شدن بعضی پیشنهادها، تاکید بیش از حد بر معیارهای کمی و یکسان‌سازی الگوها، نبود توجه به مشارکت شهروندان و توانمندی شهرداری‌ها، ‌توجه نکردن به طراحی شهری در طرح‌های توسعه شهری، نبود توجه به بازتاب‌های اقتصادی برنامه‌های آتی شهر، تقلیل برنامه‌ریزی جامع شهری به برنامه‌ریزی کالبدی و ‌توجه نکردن به لزوم تلفیق اهداف کالبدی با اهداف محیطی، اقتصادی و اجتماعی و نبود پویایی و انعطاف‌ پذیری لازم در طرح‌های شهری از جمله مشکلات روش‌های تهیه طرح‌های توسعه شهری است.

اگر شود یا بلکه فراهم شود، که کلام منعقد شود؛ و بدون هیچ سد راهی بتوانیم به راحتی بگوییم، بطوریکه سایر رشته های فنی و مهندسی بتوانند این موضوع را همانطور که هست و همان که متخصصین و اساتید میگویند ؛ ساده و صریح بپذیرند ، شهرسازی رشته ای جدا از سایر رشته های فنی و مهندسی است. که کوشش دارد؛ طوری مداخله نماید که با تنظیم فضا در بهبودی کیفیت زندگی ساکنان نقش خاص و ویژه ای ایفا نماید.
شهرسازان روش ها و تدابیری را بکار می گیرند تا اینکه شهر بسازند و یا شهرهای بهتری بسازند. در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی ، مطالعه و طرح ریزی توسعه شهرها، به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخگویی به نیازهای عمومی ساکنین شهر را در اقدامی شهرسازانه طی می نمایند.
این رشته در حال حاضر در مقطع کارشناسی به صورت مجزا ، تاکید دارم؛ بدون قرار گیری در زیر مجموعه شاخه عمران و معماری در چهار سال تدریس میشود. پس از اتمام کارشناسی ، مهندسین شهرسازی برای ادامه تحصیل در مقطع ارشد(دو ساله) میتوانند در یکی از گرایش های این رشته ادامه تحصیل دهند، گرایش های مهندسی شهرسازی در مقطع ارشد به ۴ دسته تقسیم بندی میشود: برنامه ریزی شهری، برنامه ریزی منطقه ای، مدیریت شهری و طراحی شهری. و همچنین در مقطع دکتری پس از گذراندن دوره ، به دکتری شهرسازی خوانده خواهد شد.
متاسفانه یکی از مسائلی که در شهرسازی کشور با آن روبه رو هستیم ، عدم آشنایی صحیح با این رشته است، در واقع بغیر از دانش آموختگان شهرسازی ، در بخش وسیعی از جامعه با عدم آشنایی رو به رو هستیم. به طوریکه شاید بتوان گفت؛ هشتاد درصد قشر جامعه از وجود چنین رشته ای که کاربرد خاص و ویژه ای در کشورها و جوامع شهری دارد، به صورت مجزا آگاهی ندارند! از قرار معلوم عده وسیعی از جامعه رشته شهرسازی را زیر شاخه عمران و معماری می دانند،این اشتباه تا جایی پیش رفته است که همچنان این باور وجود دارد.
مورد دیگری که بر این اشتباه صحه میگذارد؛ سایر رشته های فنی و مهندسی نیز برای این موضوع در جهت رفع این اشتباه آنچنان فعالیتی نداشته اند، و مهم تر از آن که اتفاقا نگارنده بارها از سوی برخی فارغ تحصیلان عمران و معماری نیز به یاد دارد که آنها نیز چنین باور غلطی را در سر میپرورانند.

پس از گذشت ۷۲ سال از نامگذاری روز جهانی شهرسازی و ۱۸ دوره از بزرگداشت آن که در کشور برگزار میشود؛ در سخن آخر ؛ میتوان به هدف روز جهانی شهرسازی در بوینس آیرس اشاره داشت ؛ ما در کشور شهرسازی را در جامعه تزریق نکرده ایم. جامعه ما هنوز شهرسازی را نشناخته است.
بالا بردن سطح علاقه عموم مردم به مباحث شهرسازی باعث رشد و اعتلای پیشرف شهر ، شهرسازی خواهد شد که این چرخه در نهایت منجر به توسعه شهری میشود.