اختصاصی حکایت گیلان | مریم صابری _ «وقتی این گیاه وارد اکوسیستم آبی می‌شود طی دوهفته، جمعیتش به حدود دو برابر افزایش پیدا می‌کند؛نکته ترسناک این است که یک بوته با ۲۰ گل می‌تواند سه هزار دانه تولید کند و هر دانه‌ی آن هم بین پنج تا ۲۷ سال زنده می‌ماند» این وصف «سنبل آبی» یکی از ۱۰ گیاه مهاجم دنیاست. به گواه بسیاری از کارشناسان، خطرناکترین و بدترین گیاه لیست بد‌ها حالا در تالاب انزلی ساکن شده و خیالی هم برای ترک آنجا ندارد.

تالاب بین‌المللی انزلی 25هزار هکتار مساحت دارد با وجود اینکه در سال ۱۹۷۵ جزء اولین تالاب‌های ثبت شده در فهرست کنوانسیون بین‌المللی رامسر بود ولی متأسفانه در سال ۱۹۹۳ در فهرست تالاب‌های در معرض نابودی قرار داده شد. مشکلات این تالاب هم کم نیست؛از کم شدن عمق تالاب، حریق عمدی برای خشک کردن تا انباشته شدن از فاضلاب و زباله و صدور مجوز سد لاسک و دردی به نام سنبل آبی.
البته این فقط درد تالاب انزلی نیست چون تالاب عینک رشت هم میزبان این مهمان ناخوانده بود که در یک همکاری کم نظیر بین سازمانی و فعالان محیط زیست گیلان در سال ۹۵ پاکسازی شد.
عباس عاشوری رئیس اداره حفاظت و احیاء تالاب‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان گیلان در این ارتباط به حکایت گیلان می‌گوید: اولین بار در سال ۹۰ این گیاه مهاجم در تالاب عینک دیده شد. این گونه به عنوان یک گیاه زینتی خانگی وارد ایران شد اما به دلیل ناآگاهی به پهنه‌های آبی منتقل شد.
عاشوری این گیاه را بدترین علف هرز آبی دنیا می نامد و توضیح می‌دهد: سنبل آبی از طریق جنسی و غیر جنسی خود را تکثیر می‌کند، ساقه رونده به نام استولون دارد و با حرکت از بوته اصلی به فاصله ۳۰ سانتی‌متر یک میان گره می‌زند و بوته جدید تشکیل می‌دهد.

چسب زخم برای جراحت عظیم

آیا تالاب انزلی جانی برای مقابله با این درد دارد؟ زهرا جنسی عضو جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست گیلان هم به حکایت گیلان می‌گوید:مسئولین زنگ خطر تالاب انزلی را شنیده‌اند اما هنوز نگاه جدی برای مقابله با مشکلات این بخش دیده نمی شود.
به گفته این فعال محیط زیست، گویی هنوز نمی‌دانیم که اگر تالاب انزلی از بین برود چه اتفاق وحشتناکی برای گیلان و ایران رخ می‌دهد.
او می‌گوید اگر متولیان امر متوجه فاجعه زیستی، انسانی، اجتماعی و معیشتی موضوع شوند قطعا تصمیم‌گیری عاجل در مورد تالاب انجام می‌دهند.
عضو جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست گیلان معتقد است در طول سال‌های گذشته چیزی به اسم عزم راسخ ندیدیم و برای جراحت‌های عظیم تالاب انزلی نسخه‌هایی در حد چسب زخم به کار گرفته شده است.

همه با هم برای دفع حمله زیستی

سنبل آبی نه فقط یک گیاه که یک حمله زیستی است. جنسی معتقد است تا وقتی به سنبل آبی به چشم یک حمله زیستی نگاه نشود کار‌های پراکنده و پاکسازی لکه‌ای دردی را دوا نمی‌کند او می‌گوید: خشک شدن تالاب به واسطه سنبل آبی تشدید می‌شود ودیگر منابع آب شیرین را نیز تهدید می‌کند.
این فعال محیط زیست تأکید می‌کند که نباید به این مشکل منطقه‌ای نگاه کرد اگر این گیاه مهاجم به استان‌های دیگری برسد برای آن مناطق فاجعه است چون به مراتب منابع آب شیرین بسیاری از استان‌ها بسیار کم است.
جنسی توصیه می کند باید با برنامه‌ریزی و نه کار هیجانی، پهنه های آبی درگیر سنبل آبی پاکسازی شود.
او با نگاه آسیب‌شناسی بر اتفاقات محیط زیستی گیلان توضیح می‌دهد: در بسیاری از کار‌ها با هیجانات اولیه روبرو هستیم. در صورتی که باید به دور از هیجانات با پدافند غیر عامل و با هم افزایی وارد این جنگ بیولوژیک شویم؛ عادی انگاری یکی از مشکلاتی است که در بسیاری از مسائل محیط زیستی شاهد آن هستیم.

روش‌های مقابله با این گیاه؛ تنها یک گزینه کاربردی

حال چطور می‌شود از شَر این گیاه زیبا ولی دردسر آفرین راحت شد؟ ازعاشوری رئیس اداره حفاظت و احیاء تالاب‌های گیلان در مورد روش‌های مقابله با این گیاه می‌پرسیم.
عاشوری توضیح می‌دهد: سه روش برای مقابله با این گیاه شناخته شده است. بهترین روش مقابله با سنبل آبی روش فیزیکی است یعنی جمع‌آوری به صورت دستی و مکانیکی که البته هزینه ریالی زیادی هم می‌خواهد. او اضافه می‌کند که البته پایش بعد از جمع‌آوری بسیار مهم است. و در صورت باقیماندن حتی یک بوته می‌تواند مجدداً با روش غیرجنسی تکثیر کند و کل پهنه آبی را بپوشاند.
عاشوری روش مقابله دوم را شیمایی عنوان می‌کند. روشی که البته مورد تأیید محیط زیست نیست و تاکنون در ایران توسط نهاد‌های دولتی مورد استفاده قرار نگرفته است.

رئیس اداره حفاظت و احیاء تالاب‌های گیلان در مورد مبارزه بیولوژیک هم به ما می‌گوید: در این روش با کمک یک رقیب طبیعی با گیاه مهاجم مقابله می‌شود. از آنجایی که این گیاه، بومی آمریکای جنوبی به ویژه کشور‌های برزیل و اکوادوور است و در در آنجا حشرات و سوسک‌هایی وجود دارند که با تغذیه از این گیاه مقدار آن را در طبیعت کنترل می‌کنند. اما در ایران این گیاه فعلا دشمن طبیعی ندارد و دشمنان طبیعی این گیاه را تا انجام مطالعات زیست محیطی نمی‌توان وارد کرد چون ممکن است که خود آن سوسک در کشور ما به مهاجم دیگری تبدیل شود وهمچنان معتقدیم بهترین روش همان روش فیزیکی( مکانیکی و دستی ) است.

مشکل همیشگی محیط زیست؛ مسأله‌ای به نام بودجه

در ۶ ماهه اول امسال ساسان کفایی مدیرکل محیط زیست گیلان چند بار در مورد بودجه صحبت کرده و هر چند بار آن نیزمربوط به تالاب انزلی بوده. «۱۷ خرداد در جمع خبرنگاران: با دستور رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور و موافقت معاون اول رئیس‌جمهور ۱۲ میلیارد تومان اعتبار به گیلان در راستای مبارزه با گیاه سنبل آبی در نظر گرفته شد ولی به دلیل عدم نقدینگی این امر تاکنون محقق نشده است. »
۳۰ خرداد ۱۴۰۰ در دیدار با نماینده با نماینده ولی فقیه گفته «سال گذشته دولت ۱۲ میلیارد تومان اعتبار برای مبارزه با سنبل آبی اختصاص داده که محقق نشده است. »
اما بالاخره ۲۴ شهریور، کفایی با اشاره به جذب ۶۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای مبارزه با سنبل آبی، بیان کرد: روند عملیات مبارزه با گونه مهاجم سنبل آبی با کمک بسیج سازندگی سپاه قدس گیلان در حال انجام است. نتیجه این بودجه و این قرارداد آنطور که در مراسم اختتامیه جمع‌آوری سنبل آبی تالاب در ۲۲ شهریور گفته شد پاکسازی محدوده‌ای به وسعت ۲۱۰ هکتار از تالاب بود.

وضعیت موجودی دستگاه‌های مکانیکی

عاشوری با اشاره به اینکه در حال حاضر۲ دستگاه مکانیکی در اختیار محیط زیست قرار دارد می‌گوید: یک دستگاه وارداتی کانادایی و یک دستگاه ساخت داخل، صنایع دریایی شهید تمجیدی برای جمع‌آوری در اختیار داریم.
رئیس اداره حفاظت و احیاء تالاب‌های گیلان با بیان اینکه برای حل این مشکل بودجه کافی و همکاری سازمانی نیاز است گفت: آخرین بودجه‌ای که برای اینکاراختصاص پیدا کرده است بودجه ۶۰۰ میلیونی توسط سازمان محیط‌زیست است که البته برای حل این مشکل در تالاب انزلی کافی نیست.
او با اشاره به جمع‌آوری سنبل آبی در تاریخ ۱۱ آبان گفت: گیاه در۶ ماه دوم تکثیر ندارد و کم کم حالت پلاسیدگی هم می‌گیرد و زمان خوبی برای جمع‌آوری است.
عاشوری همچنین در مورد حجم زیادی از سنبل آبی که از طریق تالاب روانه دریا می‌شود می‌گوید: سنبل آبی فقط در آب شیرین توانایی رشد و تکثیر دارد. وقتی دریا آن را به سمت ساحل پس بزند به منظور پاکسازی ساحل و عدم انتقال گیاه توسط مردم به مناطق دیگر با همکاری شهرداری‌ها جمع‌آوری شود.
پاکسازی بدون پایش فایده‌ای ندارد
۱۰ سال از مشاهده سنبل آبی در گیلان و ۶ سال از دیده شدن آن در انزلی می‌گذرد، آیا این میزان درگیری فعلی تالاب انزلی به دلیل مقابله دیرهنگام اولیه نیست؟ عاشوری با یادآوری اقدام عملی که خود نیز در آن حضور مستقیم داشت توضیح می‌دهد که وقتی در مرداد و شهریور ۹۴ گیاه سنبل آبی برای اولین بار در تالاب انزلی دیده شد در همان سال محیط زیست با کمک جوامع محلی اقدام به پاکسازی دو منطقه سنگاچین و سیاکشیم کرد. او البته تأکید می‌کند که قطعاً نابودی کامل آن مستلزم پایش مداوم بود که متأسفانه انجام نشد.

فقط ارگان دولتی مقصر نیست

عاشوری معتقد است مقصر این شرایط نه فقط ارگان‌های دولتی که خود جوامع محلی هم هستند. او می‌گوید: وقتی منطقه‌ای پاکسازی شد جوامع محلی که تالاب ارتباط مستقیمی با زندگی آن‌ها دارد هم باید با دغدغه بیشتری در این زمینه عمل می‌کردند با دیدن حتی یک بوته آن را از آب خارج می‌کردند. اما کم توجهی به مسأله پایش از طرف خود اداره و جوامع محلی سبب شد تا این گیاه پهنه بیشتری را درگیر کند. این مسأله به این صورت ادامه داشت تا اینکه با پررنگ شدن دیگر مشکلات تالاب انزلی از جمله مسأله بایوجمی متأسفانه مشکل سنبل آبی فراموش شد تا امروز که به شرایط بسیار بدی رسیده است.
او معتقد است محیط زیست درهمان سال‌های اولیه و چه اکنون برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی را انجام می‌دهد. قطعاً فقط دولت نمی‌تواند به تنهایی در زمینه آموزش مؤثر باشد و Ngoها نیزباید وارد کار شوند.

نقش فعالان محیط زیست

ازعضو جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست گیلان هم سوال کردیم که فعالان محیط زیست چقدر می‌توانند در این کار مؤثر باشند؟ جنسی می‌گوید از این تشکل‌ها باید در اندازه خودشان توقع داشته باشیم. در عین حال گروه‌هایی شبیه ما در جهت اصلاح شرایط برای مثال برای آموزش در مدارس با سختگیری زیاد آموزش و پرورش که اجازه ورود فعالان به مدارس را نمی‌دهد روبرو هستیم. در حالی که برنامه‌های آموزشی نیاز به استمرار دارد. او در مورد مطالبه‌گری سازمان‌های مردم نهاد هم گفت: پاندمی کرونا بسیاری از فعالیت‌های مردم نهاد را هم تحت تأثیر قرار داد یعنی عملاً از کار میدانی خارج شدیم. اما ما در جمعیت زنان و بسیاری از همکاران دیگر سعی کردیم در فضای مجازی، تولید محتوا را ادامه دهیم.

وضعیت پهنه‌های آبی و خاکی ایران مدتهاست بحرانی شده است. کاش متولیان امر بدانند که گیاه مهاجمی مانند سنبل آبی برای رشد و تکثیر لحظه‌ای منتظر تصمیات هرازگاهی و ناکارآمدشان نمی‌ماند و اگر قرار است روند به صورت چند سال گذشته ادامه پیدا کند به زودی چیزی از تالاب انزلی باقی نخواهد ماند.