حکایت گیلان | اگر از تهران حدود ۳ ساعت به سمت شمال‌غرب ایران پرواز کنید به ترکیه می‌رسید که واکسیناسیون به سنین ۳۰ سال رسیده است؛ اگر از تهران حدود یک ساعت و نیم به سمت شمال ایران پرواز داشته باشید به ارمنستان می‌رسید که افراد غیرمقیم را هم واکسن می‌زند؛ اگر حدود دو ساعت هم به جنوب ایران پرواز کنید به ابوظبی می‌رسید که گفته شده گردشگران را در بدو ورود رایگان واکسینه می‌کنند. اما در تهران همچنان دوز دوم واکسن سالمندان بالای ۷۰ سال در یک هرج و مرج بی‌سابقه در حال انجام است. حالا گروه‌های سنی بالای ۶۰ سال و مبتلایان به بیماری‌های زمینه‌ای نظیر دیابت و فشار خون که از جمله افراد پر خطر محسوب می‌شوند، که بماند!

در این بلبشوی مدیریتی، یک مدیر وزارت بهداشت هم پیدا می‌شود که به منتقدان قیمت واکسن ایرانی برکت می‌گوید «پفیوزان تاریخ».

چند روز پیش بود که سند قرارداد فروش واکسن برکت با طرف دولتی منتشر شد که در آن هر دوز از واکسن برکت علی‌الحساب ۲۰۰ هزار تومان محاسبه شده بود؛ قیمتی که انتقاد بسیاری را به دنبال داشت. منتقدان اعتقاد داشتند که این واکسن نسبت به تکنولوژی به کار رفته در آن نسبت به واکسن‌های مشابه خارجی گرانتر است. برای محاسبه ساده‌تر اگر این رقم را با دلار ۴۲۰۰ تومانی که قیمت مرجع دلار برای واردات واکسن است، می‌شود ۴۷ دلار و ۶۰ سنت؛ قیمتی به مراتب گرانتر از حتی فایزر و مودرنا که گرانترین واکسن‌های موجود هستند. اما دلار برای واردات واکسن توسط بخش خصوصی دلار نیمایی در نظر گرفته شده بود که با حساب ۲۱ هزار و ۲۰۰ تومان می‌شود ۹.۵ دلار که باز هم نسبت به واکسن‌های بهارات هند و آسترازنیکا گرانتر است. اگر هم با دلار نرخ روز که حدود ۲۴ هزار تومان در نوسان است می‌شود ۸ دلار و ۳۰ سنت که باز هم از آسترازنیکا گرانتر است و تقریبا هم قیمت با بهارات هند.

پس از انتقادات گسترده نسبت به این موضوع کیانوش جهانپور در توییتی منتقدان این قیمت و سیستم واکسیناسیون را «پفیوزان تاریخ» خواند که خشم بیشتری را برانگیخت. او بعدتر مدعی شد که منظورش مافیای واردات بوده و نه مردم و خبرنگاران. با این وجود نمکی وزیر بهداشت هم از فحاشی مدیر روابط عمومی وزارتخانه‌اش دفاع کرد و گفت که جهانپور خسته بوده!

از سوی دیگر تاکنون تنها پیش‌مقاله‌ی آزمایش‌های حیوانی واکسن برکت منتشر شده که این موضوع هم انتقادات وسیعی را نسبت به این موضوع برانگیخت که با مسئولان وزارت بهداشت تنها به این موضوع اکتفا می‌کردند که این واکسن خیلی خوب و تمیز است و ایمنی‌زایی بالایی دارد؛ بدون حتی یک صفحه مقاله در نشریات معتبر! این موضوع مورد اشاره مقام معظم رهبری هم قرار گرفت؛ ایشان پس از دریافت دوز نخست واکسن ایرانی کرونا بر ضرورت ثبت اسناد علمی و انتشار مقالات مربوط به واکسن تأکید کردند و گفتند: «در کنار تولید قوی، سریع و بهنگام واکسن، اسناد و مقالات علمی آن را نیز برای آگاهی دنیا از کار بزرگ خود آماده و منتشر کنید».

چهار استراتژی برای تامین واکسن

با این وجود کم‌کم اعلام می‌شود که واکسن‌های ایرانی کرونا در حال به ثمر رسیدن هستند؛ واکسن برکت، واکسن مشترک پاستور-کوبا، واکسن رازی، واکسن سیناژن، واکسن فخرا و اسپوتنیک ایرانی. اما در این بین بیشترین تبلیغات از سوی وزارت بهداشتی‌ها درباره کووایران برکت یا همان واکسن برکت انجام می‌شود؛ واکسنی که گروه دارویی برکت زیر مجموعه ستاد اجرایی فرمان امام سازنده آن است.

به نظر می‌رسد مجموعه دولت و حاکمیت که خروجی‌اش می‌شود همان ستاد ملی مقابله با کرونا برای واکسن چهار برنامه‌ی نانوشته داشت؛ یکم تولید واکسن داخلی، دوم واردات واکسن خارجی، سوم تولید مشترک و چهارم تولید تحت لیسانس.

تولید واکسن داخلی و تولید مشترک

خیلی‌ها معتقدند در موقعیتی که واکسن‌هایی با کارایی بالا در سطح جهان عرضه شده‌اند، ساخت واکسن اختراع دوباره چرخ است. اما ساخت آن برای اینکه این واکسن احتمالا هر ساله مورد نیاز خواهد بود کاری است که اگر بر اساس اصول انجام بگیرد اقدام خوبی خواهد بود؛ البته بر اساس اصول باشد؛ یعنی برای یک تولیدکننده داخلی انحصاری نباشد و بقیه برای رسیدن آن محصول نورچشمی پشت خط نگه داشته نشوند.

آذر ماه ۹۹ بود که اعلام شد واکسن برکت کد اخلاق را برای آغاز کارآزمایی بالینی دریافت کرد. پس از آن بود که تبلیغات گسترده‌ای از سوی رسانه‌های اصولگرا، صدا و سیما و وزارت بهداشت برای آن انجام شد. آذر ۹۹، یعنی زمانی که واکسن برکت تنها کد اخلاق را دریافت کرده بود، در یک بخش خبری رادیو جوان، یک خبرنگار که در قامت کارشناس سخن می‌گفت، از قیمت پایین‌تر این واکسن نسبت به نمونه آمریکایی سخن گفت و در عین حال تاکید کرد که اثربخشی آن از نمونه آمریکایی بسیار بالاتر است. مجری هم از اینکه واکسن ایرانی «در آستانه ورود به بازار» است، از اینکه برخی مقامات دولتی به دنبال «واکسن خارجی» هستند انتقاد کرد. همین تبلیغات زودهنگام و غلوآمیز باعث شد تا بسیاری این سوال برایشان پیش بیاید که درباره واکسنی که هنوز حتی یک دوز هم روی انسان امتحان نشده بوده، چگونه با قاطعیت از اثربخشی بالای آن صحبت می‌کردند؟

به هر شکل فاز اول برکت دی ماه ۹۹ با تزریق به طیبه مخبر دختر رئیس ستاد اجرایی امام آغاز شد. با پایان فاز اول، فازهای دوم و سوم نیز در برنامه قرار گرفتند تا انجام شوند. فاز دوم هم اواخر اسفند ماه ۹۹ آغاز شد تا اینکه اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ سرانجام فاز سوم آن در حجم وسیع‌تری شروع شد.

برادر ناتنی

اما همزمان با برکت، واکسن دیگری نیز در حال پیشرفت بود؛ واکسن مشترک انیستیتو پاستور ایران و انیستیتو فینلای کوبا با نام «سوبرانا-۲». این واکسن فازهای اول و دوم خود را در کوبا با موفقیت گذرانده بود و فاز سوم آن باید در ایران انجام می‌شد.

۲۲ اسفند ماه ۱۰۰ هزار دوز از واکسن مشترک از طریق فرودگاه امام وارد تهران شد تا فاز سوم کارآزمایی شروع بشود.

پیش از ورود این محموله واکسن، ۲۹ دی ماه ۹۹، علیرضا بیگلری رئیس انیستیتو پاستور در یک برنامه تلویزیونی گفته بود که «واکسن کرونای ایران و کوبا اسفندماه وارد فاز بزرگ آزمایش انسانی می‌شود». او ابراز امیدواری کرده بود که «اواخر بهمن یا اوایل اسفند ماه ۹۹ فاز سه کلینیکال آزمایش بالینی، همزمان در دو کشور ایران و کوبا شروع خواهد شد».

با این وجود تا ۲۲ اسفند خبری از ورود محموله کوبایی نشد؛ با این وجود یازدهم اسفند ماه، علیرضا رئیسی سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا با اشاره به ورود واکسن پاستور در روزهای آتی گفته بود که «در هفته آخر اسفند، واکسیناسیون حدود ۵۰ هزار نفر را شروع می‌کنیم و از فرودین و اردیبهشت ماه، تقریبا حدود دو میلیون دوز واکسن از پاستور هر ماه به دست ما خواهد رسید».

اما اینگونه نشد؛ دو روز پیش از ورود محموله ۱۰۰ هزار دوزی واکسن پاستور، بیگلری رئیس انیستیتو پاستور در یک برنامه رادیویی اعلام کرد که فاز سوم این واکسن به تعویق افتاده است: «مقدمات کار آماده است اما با توجه به اینکه در روزهای پایانی سال هستیم، تصمیم گرفتیم بعد از تعطیلات نوروز ۱۴۰۰ کارآزمایی مرحله سوم واکسن را شروع کنیم. با توجه به اینکه این کارآزمایی اولین کارآزمایی انسانی مرحله سوم واکسن کرونای ایرانی محسوب می‌شود و با حضور بیش از ۲۰هزار نفر انجام خواهد شد به آمادگی زیادی نیاز دارد».

بیگلری ادامه داده بود که «کادر واکسیناتور این طرح اغلب از نیروهای بهداشت و درمان کشور هستند و از تعطیلات نوروزی استفاده می‌کنند و طی ایام نوروز در اورژانس‌ها حضور دارند به همین دلیل تصمیم گرفتیم این طرح به پس از تعطیلات عید موکول شود. هماهنگی‌های لازم برای اجرای این طرح در سطح کشور انجام شده است چون این کارآزمایی در نقاط مختلف کشور انجام می‌شود». او در عین حال ابراز امیدواری کرده بود که «در اردیبهشت یا خرداد ماه ۱۴۰۰ این واکسن را به صورت انبوه تولید» شود. با این وجود تعطیلات نوروزی آن هم در شرایط بحرانی همه‌گیری این بیماری مرگ‌بار آنچنان منطقی به نظر نمی‌رسد؛ در شرایطی که به گفته رئیس انیستیتو پاستور مقدمات کار هم آماده بود.

در همین حال فاز دوم واکسن برکت اواسط اسفند ماه ۹۹ تازه آغاز شده بود و ادامه داشت. پس از اتمام تعطیلات نوروزی هم خبری از اجرای فاز سه واکسن پاستور نشد. در همین حین فاز دوم برکت هم در حال طی شدن بود تا آماده فاز سوم شود.

واکسن پاستور آنقدر در انبارها نگه‌داری شد تا اینکه نهایتا ششم اردیبهشت ۱۴۰۰ فاز سوم آن آغاز شد؛ یعنی یک روز پس از آنکه فاز سوم کارآزمایی واکسن برکت آغاز شده بود.

حالا پس از گذشت بیش از دو ماه از آغاز فاز سوم هر دو واکسن، وزارت بهداشت ابتدا مجوز استفاده اضطراری را برای واکسن برکت صادر کرد؛ یعنی ۲۴ خرداد ماه ۱۴۰۰. پس از آن لااقل تا ۵ تیر ماه واکسن پاستور همچنان در صف صدور مجوز مصرف اضطراری مانده است و به گفته سخنگوی سازمان غذا و دارو، هفته جاری مجوز برای واکسن پاستور آغاز خواهد شد. از اینگونه رفتارها می‌توان حدس زد که «پاستور» زیر سایه سنگین «برکت» قرار گرفته است. از سوی دیگر واکسن رازی هم که گفته می‌شود کارایی نسبتا خوبی دارد و اکنون در فاز سوم کارآزمایی است، کمترین خبررسانی درباره آن انجام می‌شود.

همچنین یک واکسن مشترک دیگر هم در سکوت و بی‌خبری در حال انجام فاز دوم آزمایش است؛‌ شرکت سیناژن در حال کارآزمایی مرحله دوم واکسن مشترک با شرکت واکسین استرالیا است؛ این واکسن فاز نخست خود را در آدلاید استرالیا پشت سر گذاشته است.

واکسن‌های دیگری هم مانند فخرا و نورا محصول وزارت دفاع و سپاه در حال انجام مراحل کارآزمایی و مطالعات هستند.

واردات؛ مافیای واردات یا انحصار تولید

استراتژی دیگر واردات واکسن بود؛ این نیاز هم از سبد کوواکس قابل تامین بود و هم از طریق خرید مستقیم از سازندگان. اما طبق ادعای دولت برای انتقال هزینه‌ی ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دوز واکسن از سبد کوواکس دچار مشکل شد که نهایتا بعد از مدتی انجام گرفت. از سوی دیگر زمستان سال گذشته کشورهای همکار ایران یعنی عراق و کره‌جنوبی پول‌هایی را که به ایران بدهکار بودند به بهانه‌های مختلف آزاد نمی‌کردند تا ایران بتواند از طریق آن منابع واکسن خریداری کند. اما اگر تعلل در خرید انجام نمی‌گرفت و زودتر از بقیه در صف خرید زنبیل گذاشته می‌شد شاهد این تاخیرهای کلافه‌کننده نبودیم

از همان ابتدای عرضه شدن واکسن‌ها در جهان، ایرانیان تاکید داشتند که استفاده از این واکسن‌ها حق مسلم آنهاست. در این بین دعوایی میان رئیس‌جمهوری و وزیر بهداشت بر سر واردات واکسن صورت گرفت که به تریبون‌ها کشیده شد.

ماجرا از آنجا شروع شد که دی ماه ۹۹ یعنی در زمانی که کم‌کم واکسن‌های آزمایش پس داده در سطح جهان در حال عرضه بودند، سازمان نظام پزشکی در چندین نامه به حسن روحانی خواستار کنار گذاشتن تعلل و تعجیل در پیش خرید کردن واکسن‌های موجود شد. مصطفی معین رئیس شورای عالی نظام پزشکی کشور در نامه‌ای خطاب به روحانی گفته بود که زمان طلایی خرید واکسن را از دست ندهید. از سوی دیگر نظام پزشکی در چندین نامه تاکید کردند که حاضرند با توجه به اعتبار این نهاد غیردولتی در بین کشورها و جوامع پزشکی، به واردات واکسن کمک کنند؛ آنها از روحانی خواستند تا تمام ظرفیت‌های بخش دولتی و خصوصی را برای واردات واکسن بسیج کند.

حرفشان بی‌منطق نبود؛ روزانه ده‌ها ایرانی بر اثر کرونا از دست می‌رفتند و باید با تمام قوا برای واردات واکسن اقدام می‌شد. در همین حین بود که فاز یک واکسن برکت هم آغاز شده بود.