به گزارش حکایت گیلان | در برنامه ریزی دو جریان فکری برقرار است؛ محصول نگری و فرایند نگری.

 عده ای از برنامه ریزان اعتقاد دارند: برنامه مهم تر از روش تهیه آن است. یعنی؛ برای رسیدن به یک برنامه خوب میتوانیم از هر روشی استفاده نماییم. اما در مقابل عده ای دیگر از برنامه ریزان بر این باورند: روش تهیه برنامه مهم تر از برنامه است. یعنی؛ برای رسیدن به یک برنامه خوب باید از روش شفاف و صحیحی استفاده شود.در دهه های اخیر روش فرایند نگری در برنامه ریزی مقبولیت بیشتری پیدا نموده است. دلیل این اعتقاد که در بین برنامه ریزان متخصص به اجماع رسیده است: اینکه میتوان با استفاده از رویکرد فرایند نگری ؛ تکرار پذیری ، بازنگری و اصلاح را صحیح تر انجام داد. 

در فرایند برنامه ریزی منطقه ای و شهری ؛ نیازمند ارزیابی برنامه ها هستیم. در واقع برای اینکه بدانیم؛کدام برنامه مناسبتر است برای اجرا ؟ باید بین آنها قضاوت و داوری صورت گیرد. مثلاً؛ در راهبردهای مختلف یک برنامه می خواهیم راهبرد مناسب تری را از میان آنها پیدا کنیم و یا از میان سیاست های مختلف در برنامه آن سیاست بهتر و مناسب تر را پیدا کنیم. 

روش های ارزیابی در برنامه ریزی ها به (جامع،بخشی و چند معیاره) تقسیم میشود. ارزیابی جامع :جامع و کلی تر برنامه ها را ارزیابی میکند ، ارزیابی بخشی: جزهایی از برنامه را مورد ارزیابی قرار میدهد و ارزیابی چند معیاره؛ زمانیکه در برنامه چند معیار وجود دارد ، در این صورت ارزیابی دشوار خواهد بود ، در این شرایط برای ارزیابی برنامه ها به سراغ روش ارزیابی چند معیاره (تحلیل فرایند سلسله مراتبی) خواهیم رفت.  

روش فرایند سلسله مراتبی تحلیل در دهه هشتاد میلادی؛ توسط ریاضیدان عراقی تبار آمریکایی بنام (توماس اِل ساعتی) مطرح شد. روش فوق نه تنها در برنامه ریزی منطقه ای و شهری مورد استفاده قرار می گیرد بلکه در بسیاری از زمینه های علمی ، اقتصاد و سایر برنامه ها نیز کاربرد دارد. 

واژه AHP مخفف عبارت Analytical Hierarchy process به معنی "فرایند تحلیل سلسله مراتبی" است. در دهه های اخیر روش ارزیابی چند معیاره بخاطر پیچیدگی ها در موضوعات پرکاربرد شده است. هدف این تکنیک ؛انتخاب بهترین گزینه بر اساس معیارهای مختلف، که از طریق مقایسه زوجی صورت می گیرد. در واقع این مدل به معیارها وزن میدهد ، تعدد معیارها باعث میشود ؛ معیارهای تصمیم گیری را به زیر معیارهایی تقسیم نماییم. 

مراحل تکنیک تحلیل فرایند سلسله مراتبی ؛ ایجاد ساختار سلسله مراتبی ، محاسبه وزن و ضریب اهمیت معیارها ، محاسبه وزن و ضریب اهمیت گزینه ها ، امتیاز نهایی گزینه ها ، بررسی سازگاری منطقی ارزیابی ، میتوان به این موارد تشریح نمود. 

در مرحله اول ازاین تکنیک (ساختار سلسله مراتبی ) تدوین میشود. که دارای چهار سطح است. در سطح اول: انتخاب هدف ارزیابی را مشخص می نماییم. در سطح دوم: معیارها مشخص می شوند تا با استفاده از آنها گزینه ها را مورد ارزیابی قرار دهیم. در سطح سوم: زیرمعیارها بر اساس معیارهای اصلی تفکیک می شوند و در سطح چهارم:گزینه های آلترناتیو؛ پس از ارزیابی صورت گرفته ، از میان آلترناتیوها به گزینه نهایی خواهیم رسید. 

بطور مثال اگر : سطح یک ؛ هدف (مکان یابی برای احداث شهر جدید) باشد ، سطح دوم؛ معیارها (توپوگرافی مکان ، دسترسی به آب ، خطر زمین لرزه ، دسترسی به شهر و راه های ارتباطی) ، سطح سوم؛ زیر معیارها (تفکیک معیار اصلی به : ارتفاع از سطح دریا ، شیب زمین) ( تفکیک معیار اصلی به : موقعیت زمین نسبت به گسلهای بزرگ ، موقعیت زمین نسبت به مراکز زمین لرزه ) ( تفکیک معیار اصلی به : شناخت زمین لرزه های تاریخی مکان مورد نظر) به این صورت میتوان تحلیل نمود. 

در مرحله دوم از تکنیک (ساختار سلسله مراتبی) ؛ محاسبه وزن و ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها مشخص می شود. معیار هایی که با استفاده از آنها ارزیابی صورت می گیرد با هم (هم ارزش) نیستند، بنابراین اهمیت معیارها باید مشخص شود. این مرحله از این تکنیک بسیار حساس است. بنا به مثال فوق هدف؛ مکان یابی برای احداث شهر جدید بود. دو معیار (دسترسی به آب ، ارتفاع از سطح دریا) را با استفاده مقایسه زوجی(ماتریس)، ارزش و ضریب اهمیت آن ها را برای مکان یابی مورد نظر مورد سنجش قرار میدهیم. البته با ذکر این مورد که دسترسی به آّب معیار بسیار مهم تری نسبت به ارتفاع از سطح دریا است و این معیار از شانس بیشتری برخوردار است. بنابراین: با استفاده از مقایسه زوجی معیارها ؛ ضریب اهمیت معیارها را به ترتیب بدست آورده و بنا به امتیازی که از (یک تا نه) می گیرند، به دسته بندی های(درجه اهمیت یکسان، اندکی بیشتر، بیشتر، خیلی بیشتر،مطلقا بیشتر و بینابینی) تقسیم خواهند شد. و در نهایت با استفاده از میانگین هندسی ؛ ضریب اهمیت هریک از معیارها و زیرمعیارها بدست می آید. 

در مرحله سوم از تکنیک (ساختار سلسله مراتبی) ؛ محاسبه وزن و ضریب اهمیت گزینه ها مشخص میشود. امتیاز هر یک از گزینه های آلترناتیو که قرار است از بین آنها یکی را به عنوان گزینه برتر انتخاب کنیم مشخص میشود و آن که بالاترین امتیاز را گرفته ، گزینه برتر شناخته می شود. در این مرحله برخلاف مرحله گذشته از این تکنیک که معیار را با هدف مقایسه می نمودیم ، اینبار گزینه ها را نسبت به زیر معیار ها مورد ارزیابی قرار می دهیم. بطور مثال(مکان یابی احداث شهر جدید): گزینه یک آلترناتیو را نسبت به شیب زمین(زیرمعیار) در ماتریس ارزیابی مقایسه خواهیم کرد. بنابراین: با استفاده از مقایسه ؛ ضریب اهمیت گزینه ها به ترتیب بدست آورده و امتیاز (یک تا نه ) می گیرند، به دسته بندی های (برتری یکسان ، برتری کم ، برتری بیشتر ، برتری خیلی بیشتر ، برتری کامل و برتری های بینابینی ) تقسیم خواهند شد. 

در مرحله چهارم از تکنیک (ساختار سلسله مراتبی) ؛ امتیاز نهایی گزینه ها مشخص میشود. این مرحله طبق فرمول ضریب اهمیت امتیاز نهایی داده میشود. 

در مرحله پنجم از تکنیک (ساختار سلسله مراتبی) ؛ بررسی سازگاری منطقی قضاوتها ؛ همانطور که میدانیم مراحل قبلی و مقایسه ها توسط کارشناسان ذی ربط انجام میشود. در این مدل چون میزان دقت ، سازگاری و ناسازگاری در ارزیابی مشخص شود. طبق فرمولی ضریب ناسازگاری را محاسبه می نماییم. که آیا قضاوتها منطقی صورت گرفته است ، یا خیر ؟ توسط دو شاخص ناسازگاری و تصادفی این مرحله را هم انجام داده و در نهایت طبق فرمول و قانون آن؛ سازگاری در ارزیابی وجود داشت ، ارزیابی منطقی صورت گرفته است. و اگر سازگاری در ارزیابی وجود نداشت ، میبایست مجدد تکنیک را انجام داد. 

مدلِ "تحلیل فرایند سلسله مراتبی" یک روش تصمیم گیری چندمعیاره است. هدف آن رسیدن به راه حل بهینه برای ارزیابی برنامه های مختلف است.این تکنیک در تحلیل؛ معیارهای کمی و کیفی را باهم ترکیب میکند، و در فرایند از آنها بهره میبرد. از این روش در برنامه ریزی منطقه ای و شهری و همچنین مسایل مربوط به مدیریت شهری در چهار سطح استفاده میشود. در شهرسازی جهان و کشورهای توسعه یافته از این روش؛ به عنوان تکنیکی برای بهینه سازی راه حل ها یاد میشود. 

*دانشجوی کارشناسی ارشد شهرسازی-برنامه ریزی منطقه ای دانشگاه گیلان